Ga direct naar inhoud

Herziening financiële verhoudingen

Gemeenten en provincies ontvangen jaarlijks geld van het Rijk. Een groot deel daarvan krijgen gemeenten via het gemeentefonds. Voor provincies is er het provinciefonds. Gemeenten en provincies ontvangen dit geld om hun taken uit te voeren. Door deze uitwisseling ontstaat een financiële verhouding tussen hen en de Rijksoverheid.

Sinds de laatste herziening van de Financiële-verhoudingswet in 1997 is er veel veranderd. Zo pakken gemeenten meer taken op in het sociaal domein en werken overheden steeds meer samen. De minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties kondigde daarom in de Tweede Kamer aan de financiële verhouding op een aantal punten te herzien.

Herijking gemeentefonds

Een belangrijk onderdeel van de herziening van de financiële verhoudingen is de herijking van het gemeentefonds. De jaarlijkse bijdrage aan gemeenten via dit fonds bedraagt zo’n € 30 miljard en wordt vanaf 2023 anders verdeeld. De fondsbeheerders (de minister van BZK en de staatssecretaris van Financiën) onderzoeken samen met gemeenten hoe het geld het best verdeeld kan worden. Daarnaast moet door herijking de verdeling eenvoudiger worden.

Dit onderzoek bestaat uit 2 delen:

  • de verdeelmodellen in het sociaal domein;
  • en de overige onderdelen van het gemeentefonds (klassiek domein).

De onderdelen worden tegelijkertijd, maar apart van elkaar onderzocht. Onderwerpen die beide onderdelen raken, worden in samenhang bekeken. Denk hierbij aan de indeling van het gemeentefonds naar beleidsterreinen (clusterindeling). Het onderzoek heeft betrekking op bijna het hele gemeentefonds.

Ter voorbereiding op de herijking van het gemeentefonds zijn al enkele onderzoeken uitgevoerd:

Verdeelmodellen sociaal domein

Een deel van het gemeentefonds is bestemd voor de taken van gemeenten in het sociaal domein. Dit geld moet beter verdeeld worden. Sommige gemeenten krijgen nu minder geld dan ze nodig hebben. Via de verdeelmodellen in het sociaal domein in het gemeentefonds is zo’n € 16 miljard beschikbaar. De herijking richt zich op een herverdeling, niet op de omvang van de middelen. Hierdoor zal de herijking voor sommige gemeenten positief uitpakken, terwijl andere gemeenten minder middelen krijgen toebedeeld.

De herijking kijkt niet alleen naar de nieuwe taken die gemeenten in 2015 hebben gekregen, maar ook naar de taken die gemeenten daarvoor al uitvoerden op het sociaal domein.

Een belangrijk onderdeel is de verdeling van het geld voor beschermd wonen. De ministeries van BZK en VWS en de VNG hebben ingestemd met het advies van een expertiseteam van de VNG . Onderzoeksbureau Andersson Elffers Felix (AEF) werkt de financiële punten uit het advies uit.  

Onderzoeksbureau Andersson Elffers Felix (AEF) leidt het onderzoek naar de nieuwe verdeling voor het sociaal domein. Hun werkwijze staat beschreven in het plan van aanpak. Tijdens de onderzoeksperiode publiceert AEF periodiek een nieuwsbrief.

Overige onderdelen gemeentefonds klassiek

Ook de verdeling van de overige onderdelen van het gemeentefonds wordt bekeken. Dit komt onder meer doordat gemeenten onderling steeds meer verschillen. Een paar voorbeelden:

  • Gemeenten werken meer samen;
  • Investeringen van gemeenten kunnen jaarlijks flink verschillen;
  • De mogelijkheid van gemeenten voor het verkrijgen van eigen inkomsten verschilt;

Onderzoeksbureau Cebeon bekijkt of de verdeling voor deze onderwerpen aangepast moet worden. Hun werkwijze staat beschreven in het plan van aanpak. Tijdens de onderzoeksperiode publiceert Cebeon periodiek een nieuwsbrief.

Beoordelingskaders en afwegingkaders

Als het herijkingsonderzoek is afgelopen, beoordelen het Rijk, de VNG, de ROB en andere betrokken partijen de voorstellen voor de nieuwe verdeling van het gemeentefonds. Daarvoor hebben de betrokken partijen beoordelingskaders opgesteld op basis van de inbreng van begeleidingscommissies en stuurgroepen.

Dit zijn de beoordelingskaders:

Clusterindeling taken van gemeenten in het gemeentefonds

Om een goede verdeling te kunnen maken zijn de taken van gemeenten in het gemeentefonds ingedeeld in clusters. In de nieuwe verdeling blijven we dit doen. De opsplitsing in herkenbare onderdelen maakt het ook mogelijk om de verdeling te kunnen onderhouden en uit te leggen. Voor de nieuwe verdeling wordt de volgende clusterindeling gebruikt:

Fysiek domein:

  • Bestuur en ondersteuning
  • Veiligheid 
  • Infrastructuur, ruimte en milieu
  • Onderwijs 
  • Sport, cultuur en recreatie

Sociaal domein

  • Sociale basisvoorzieningen
  • Individuele voorzieningen Jeugd
  • Individuele voorzieningen Wmo
  • Participatie

Inkomsten 

  • Inkomsten Onroerendezaakbelasting (OZB) en Overige Eigen Middelen (OEM)

Maatstaven

Het doel van het herijkingsonderzoek is om de verdeling weer aan te laten sluiten bij de kosten van gemeenten. Om dit te kunnen doen wordt gebruik gemaakt van maatstaven. Beide onderzoeksbureaus hebben een lijst gemaakt van maatstaven die zij meenemen in het onderzoek. 

Dit zijn de maatstaven die gebruikt worden door de onderzoeksbureaus voor het sociaal domein en voor de overige clusters:

Onderzoeksbureau AEF heeft voor het sociaal domein een overzicht beoordeling maatstaven gemaakt van de beoordeling die zij hebben gebruikt voor het kiezen van de maatstaven. Niet alle geselecteerde maatstaven komen in het verdeelmodel terecht. In het onderzoek wordt gekeken welke maatstaven het beste de kosten van gemeenten verklaren.

Stand van zaken onderzoek

Het onderzoek voor de herijking van het gemeentefonds startte in maart 2019.

Op 26 februari 2020 heeft de minister van BZK aan de Tweede Kamer gemeld dat vervolgonderzoek nodig is.

In juni 2020 zijn de tot dan toe uitgevoerde onderzoeken gepubliceerd. Voor de verdeling van het sociaal domein gaat het om het eindrapport en de onderzoeksverantwoording van onderzoeksbureau AEF. Ook zijn enkele infographics ontwikkeld. Voor het klassiek domein gaat het om een tussenrapport van onderzoeksbureau Cebeon. Bij de rapporten is een document met ‘meest gestelde vragen’ opgenomen.

Op 7 december 2020 heeft de minister van BZK de Tweede Kamer geïnformeerd dat de beslissing over de nieuwe verdeling door het volgende kabinet wordt genomen. Dat betekent dat de invoering van de nieuwe verdeling opschuift naar 1 januari 2023. Tegelijk met de brief aan de Tweede Kamer zijn op 7 december 2020 ook de laatste onderzoeksrapporten gepubliceerd.

De fondsbeheerders hebben begin februari 2021 advies gevraagd over de nieuwe verdeling aan de Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB). Op 25 maart 2021 ontvingen de fondsbeheerders middels een tussenbericht van de Raad een aantal aanvullende vragen. De fondsbeheerders hebben deze vragen op 9 juli 2021 beantwoord.

Online informatiesessies na publicatie adviesaanvraag 

BZK heeft in samenwerking met de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) informatiesessies georganiseerd. Een algemene sessie over de herijking en themasessies over inkomstenverevening en Beschermd Wonen. 

Daarnaast hebben onderzoeksbureaus CEBEON en AEF technische sessies gegeven over het klassiek- en het sociaal domein. Lees meer over de presentaties uit de sessies: 

Aanvullende informatie berekening herverdeeleffect voorstel nieuwe verdeling gemeentefonds

Meerdere gemeenten hebben gevraagd om aanvullende informatie over de berekening van het financiële effect van het voorstel voor de nieuwe verdeling van het gemeentefonds. BZK heeft rekenbestanden - zowel voor 2017 als 2019 - opgesteld om hieraan tegemoet te komen.  Er is ook een document opgenomen met daarin een toelichting op de wijzigingen ten opzichte van de eerdere rekenbestanden. In de berekening van het herverdeeleffect peiljaar 2019 is de integratie-uitkering Voogdij/18+ nu op dezelfde wijze verwerkt als voor 2017.

Steekproefdata herijkingsonderzoek gemeentefonds

Om tot een nieuw verdeelmodel te komen zijn gegevens van de gemeentelijke lasten van een steekproef van 91 gemeenten gebruikt. Deze steekproef is samengesteld in overleg met de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG). De fondsbeheerders hebben besloten om de gegevens van deze steekproefgemeenten openbaar te maken. De steekproefgemeenten zijn hierover geïnformeerd. Het is helaas technisch niet mogelijk de data op de website te plaatsen. De data zijn opvraagbaar via postbus.gf@minbzk.nl.

Wijziging Financiële verhoudingswet

De Rijksoverheid wil dat de financiële verhouding tussen het Rijk en de gemeenten blijft passen bij de manier waarop gemeenten en provincies maatschappelijke taken oppakken. Daarom worden de Financiële-verhoudingswet, de Gemeentewet en de Provinciewet gewijzigd. Het wetsvoorstel heeft 3 onderwerpen:

  • Wijzigingen in het uitkeringsstelsel.
  • Wijzigen van het wettelijk kader voor de verdeling van de algemene uitkering.
  • De introductie van de rechtmatigheidsverantwoording door de colleges van burgemeester en wethouders en gedeputeerde staten.

De voorstellen zijn gedaan ter uitvoering van toezeggingen van de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Of moties van leden van de Tweede Kamer.

De ministeries van Binnenlandse Zaken en Financiën hebben een officiële reactie gevraagd op het wetsvoorstel aan onder andere de Vereniging van Nederlandse Gemeenten, het Interprovinciaal Overleg en de Koninklijke Nederlandse Beroepsorganisatie van Accountants. Daarnaast is het wetsvoorstel online gepubliceerd. 

Documenten